Pira Delal û Pira Çemê Oyanê…

“Di dîwarê pira kevnar de, laşê wê keçika biçûk bi saxî hatibû zindebeçal kirin. Hêj jî hinek mirovên wî bajarî dibêjin em dengê wê dibihîsin, digrî û lavelavê dike li jêr qatên rêz kirî ji kevir û herîyê. Ne ewê texmîn dikir dê wê spêdê bi pîyên xwe ber bi mirinê ve baz bide, ne jî ewê pira wêran dizanî dê heta hetayê navê wê girêdayî gûnehekê bibe.

Ma qey ne dîrok jî her wisa pêk tê? Ew lihev helingavtina bûyerên biçûk e ku bi carekê weke topek ji berfê mezin dibin û di pêst ê dem û cîyekê (zemkan) dîyarîkiraw de şopek dihêle.

Nav: Pir a Zaxo ankû pir a mezin!

Cih: Bajarê Zaxo (zêxok, zaxota ankû bajarê Azoxîz ê kevnar ku navê wê di despêkê de tê xûyan weke kuu navek yûnanî be lê ew Av û Xîz e û weha hatîye destnîşan kirin di letratûra ewrupî de, hê jî zaxoyî ji beşê bajar ê ku nêzî avê ye, dibêjin (xîzê dû avî).

Dem: Li gor gûte gûtên xelkê bajarê Zaxo, ew pir li serdemê abasîyan hatîye ava kirin, lê qeyîd û hêmayên liser pirê hatine dîtin behsa dîrokek gelek kevnar dikin ku dibe gelek caran hatibe rûxandin û ji nû ve ava kirin.

Serbûrî: Fermana avakirina pirekê li bajarê Zaxo tê standin. Sererayî beşdar-bûna baştirîn endazyar û jêhatîtirîn bena û paleyên avakirinê, lê her carê û piştî rojên dirêj ji kar kirinê, ew pir heldiweşe û diherife. Sererayî kû niştecîyên bajar, nimêjên bi komel encam diden, niza û lewjên ulî liser dixwînin lê her sibe li ber çavên xwe kavilek ji kevir û herîyê dibînin.

Rojekê rûspîyek ber pirê de derbaz dibe û ji wan re dibêje:

– Dermanê vî derdî goşt û xwîn e.

Gava jê dipirsin çawa û çima, ew bi bîra wan tîne ku tiştek li vê cûgrafîyê
de bê goşt û xwîn ne dest pê kirîye ne jî dûmahî pê hatîye. Dema ronkirinekê jê daxaz dikin, ji wan re dibêje pêwîste tûreyî û silbûna xwedayan bê ragirtin. Rê û rêbaza wê jî birîtîye ji bi qûrbanî kirina zindewerekî, bi mercek ku bi saxî di dîwarê pirê de bête veşartin, jiberku tenê êş û azar rê gehana rûhên biçûk e ber bi rûha bilind a xwedayan. Berî kû karker û andazîyarên pirê ronkirinek din jê bixwazin, ew rûspî yê bi sehim û raz, pîlana wê retuelê datine û ji wan re dibêje zindewerê despêkê ber bi pirê ve tê ew bijarte ya xwedawenda ye, lewma pêwiste bê qeyid û merc bê desteserkirin û zinde beçal kirin.

Spêda roja paştir keça biçûk a nobetdarê pirê, ya kû navê wê Delal bû, li gel kûçikê xwe sefertasa xarinê ji bavê xwe re tîne û dema kûçikê wê dide pêşîya wê û baz dide ber bi pirê ve, keyif dikeve dilê nobetadr û grupê li wê derê kar dikirin, lê ew kûçik bi bermayek xarinê ve dimîne û wisa Delal dikeve pêşîya wî û ber bi pirê ve tê. Ew nobetdar ji sersamî û şilejanîyê dengê xwe ji dest dide û dest bi girî û zêmarê dike lê bê mifa bû jiberku nabe ti kes beramberî hilbijartinên xwedayan derbikev e.

Weha Delal a biçûk bi saxî di dîwarê pirê de tê zindebeçal kirin û kevir û herî liser tên barandin. Ji wê rojê ve navê pirê dibe Pir a Delal.”

Min nivîsa xwe bi vî rengî di bîst deqan de nivîsî bû, gava di grupa nivîsandina afrêner de (creative writing group) ku jimarek ji nivîskarên swedî yên bi ezmûn birêve dibirin, ji me nivîshezên beşdar bûyî wê grûpê xastibûn em behsa yêkek
ji dastanên kurt ên navdar li welatê xwe bikîn. Bi hevokên kurt û sade, mercê (behis neke lê nîşan bide) têde berçav derbaz bikin. Min jî piştî hizirkirinek kurt, serbûrîya Pir a Delal hilbijart bû û nivîsîbû.

Nivîs bi bêdengîyek kurt û xemgîn hatibû pêşwazîkirin lê yê ew bêdengî têkvedayî, Erwîn ê Albanî bû, dema ji nîşkave destûr xast û got:

– Ev dastanek navdar e li Albanîya. Dastana Pira Çemê Oyan e.

Ewî dastan ji nûve vegêrand lê di dastan a Albanî de ewî nobetdarê pirê, sê kur û sê bûk hebûn e. Sondê bi kurên xwe dide xwarin (sonda Besaa a Albanî) ku hilbijartin ketîye ser yêk ji hevjînên wan weke qurbanî bête bexşîn ji xwedayan re û nabe ji hevjînên xwe re bibêjin û bûka ku despêkê xwarinê ji xezûrê xwe re tîne ser kar û ber bi pirê ve gavan bavêje, ew dibe qurbana ku pêwiste bê zindebeçal kirin. Du kurên wî sond û peymanê dişkînin û ji hevjînên xwe re dibêjin lewma jî xanimên wan roja paştir xwe nesax dikin û dur digehe bûka navencî ku xwarinê dibe ji xezûrê xwe re û wisa tê desteser kirin. Ligor dastanê ew xanima bê sûç, xwe davêje bextê wan mêran û lavelavê dike û ji wan tika dike ku memikê wê derveyî pirê bihêlin da bo cara dawîyê şîr bibexşîte zarokê xwe yê sava lê daxaza wê nayê pejirandin.

Weke keseka hertim di lêgera kifişkirin û têgehiştina hişê kurdan di dastan, bawerî, cîrok, reftar, stran û dembûrîyên wan de, bala min çû ser wan cûdahîyên giring yên kû di navbera herdu versionên dastanê de hebûn. Dibêjin ya şeyitan di wirdekariyan de veşartîye. Belê, rastî û authenticbûn jî di wan wirdekarî û cudahîyan de xwe dide axaftin.

Di dastana Pir a Delal de qurbanî nahête sinordar kirin bi cûre, regez û rewşa civakî. Giring ewe zindewerek be û bête zinde beçal kirin. Ev jî vedigere bawerîya kurdan a herî resen û kevnar ku jê re tê gotin yêkbûna hebûnê (wahdat al wijud). Li cem kurdan hemû hebûn biheve girêdayî ye û ew hebûn a yêkgirtî û bi aheng, xweda bixwe
ye. Li jêr çi heye li jor jî her ew heye. Hemû tişt di hebûnê de xwedî rûh in (ya ku zanist navê enerjî yê lê dike) û ew rûh girêdayî rûha afrênerê mezin in, lewma jî hemû zindewer yêktane, bêhempane, wekhev û beşekin ji hevdu.

Berevajî wê, dastana Pira Çemê Oyanê mehkûmî hiyerarşîya civakî, cûreyî û regezî ye, jiberku qurbanî tenê bi mirovan û ji regezê jinan, di jinan de jî astê herî lawaz di heremê civakî de ku ew jî bûk in tê sinordar kirin. Xala dûwem nizîkbûna ji jinan di her du civakan de diyar dike. Di demê ku di civaka Albanî de tenê jin weke malê bi qurbanî kirinê tê temaşe kirin, lê di civaka kurdan de navek wisa lê nayê kirin û bi yêk çav lê tê nêrandin ligel regez û cûreyên din.

Reftar û bûyerên di qewimin di dastana kurdî de, nîşan didin ku ev serbûrî hatîye jiyan kirin berî hatina ulên Îbrahîmî jiberku piştî bûyera pêxember Îbrahîm û kurê wî Îsmail – ku pêşbînî tê kirin, di devrên nizîk de hatibe encam dan – êdî li van deveran ji dêvla bi qurbanî kirina mirovan, ajalan dixene dewsê jiberkuu êdî mirov dibe centerê hebûnê û hemû hebûnên din dikevine xizmeta wî de.

Kulturê bi qurbanî kirina zindeweran, kulturek kevnar e di axên mezobotamiya de. Ew weke şêwazek niza, tika û xwe paranewe bûye ji bû xwedayên ture, sil û şerengîz.

Bû cara yêkem di goristana şajina sûmerî Şabaadê de gelek isklêtên mirov û ajalan hatine dîtin ku gelek ji wan bi saxî hatine zindebeçal kirin jiberku di bawerîya wan de, goşt û xwîn a zindeweran şeraba herî bûha û bi nirx e li ba xwedayan û êşkişandina zindeweran merhema asûde kirina xwedayan e ku bi zimanê sûmerî jêra Nîqû dihat gotin.

Babiliyan têgeha “vegera bi êş” hebûye. Ew bawerîyek totemî ye, xwe liser bingeha bexşîn û gehanê rêkdixe (Herkesê qûrbanîyek sax û zinde dibexşe, dikeve temasê li gel rûh ê xwedayan û êşkişandina qurbanîyan ewê gehan a pîroz pesend dike).

Gelên Aztek li Meksîka xwedayê Tavê perestine û di wê bawerîyê de bûne ku xwîn hêza berdewamîyê dibexşe xwedayê wan. Herweha gelê Inka li Peru û Ecuadorê, bexşîna mirovan bi saxî weke rituelek pîroz lê meyize kirine.

Di navberê de, ez û Erwîn ê Albanî û çend nivîshezên din lihev civyayîn. Ewî romana nivîskarê Albanî Ismail Kadarea ya bi navê pir ji min re pêşniyar kir ku têde behsa wê dastanê dike. Min jî bi alîkarîya pirtûkên digital ew bidest
xist û di trênê de heya mal ew roman a biçuk xwend. Roja dîtir min ew babet weke lêkolînek biçûk xiste hevpeyîvîna grupî. Di mesela jinan de, cardî kurdan û nêrîna wan jiboyî jinan qazanc kiribû. Di grupê de em karîn liser vê bîrokê yêkra bin ‘Berhengarbûn û wêrekîya jinên kurd li hember Daîşê, pêşengîya wan li hember faşizma ulî li Iranê, xebata wan a berdewam li dijî dagîrkeran, ne derketinek nû û awarte ye. Ewê hêz û wêrekîyê, reh û rîşeyên xwe yên dîrokî, ceografîk û kulturî hene. Ew bizirek resen û xweyî ye û bi amadebûna şert û mercên guncaw ji nû ve şên û vejen dibe. Jinên wisa jî bêguman zehmet e li wan bê nêrandin weke qurbanî jiberku ew herdem di helgirtina berpirsyarîyan de serkêş bûne. Rêveberê grupê ku swedîyek kurdzan e, bala me kişande ser wê nakûkî û girêkûra di rewşa jinên kurd de heyî. Bi matmayîbûnek xemnak got: Li rojhelata navîn ya ku mêran nekarî bikin, jinên kurd bi wêrekî û hişmendîyek mezin encam dan. Li Filisetînê jî xanima despêkê berhengarî askerên Israielî bûyî navnîşana wê Al kurdî bû, lê ev jin mixabin bi destê mêrên kurd tên kuştin û bi heder dayîn.

Ewî tilîya xwe danî bû ser birînek bi êş û bo careka din di serê min de ew pirs azirand bû. ’’Me kurdan çawa û bi çi dînamîkan hişê xwe, hişê ayidî xwe ji dest dabû û kengî despêka wê şikestê bû?” Ez di wê bawerîyê de me ku bersiva van pirsan dê rê pêşander be ji me re ku rewşa xwe ya îro di hemû biyavan de şirove bikin û rê çareyan jê re bibînîn.

Grupa me ji mirovên cûda pêk
dihat, jin û mêr, mamosta, piskolog, parêzer, polîsek ku dixast romaneke polîsî binvîse û Erwîn, ew pizîşkê diranan yê wêjevan û nivîs hez. Dema ji yêk yêk ji me hat pirsîn çi kar dikin
û çawa terazûyê radigirin di navbera kar, jiyan û heza we a wêje ye de,
ewî bi pêkenîn weha bersiv dabû: Neçarim heftê çend diranan derxim wek e debara jiyanê da bişêm bi rehetî binvîsim. Min jî bi henekî jê re got ”çend diranêt rizî derdixî da bişêyî çend peyivên delal rêz bikî, tu vezivrandineke ( Recycling prosses ) hêja dikî.” Ew gelek dilxweş bibû bi vê nirxandin ê û daxaz kir vê şiroveyê di nivîsek xwe de bi kar bîne. Min got lê vê carê wek e bapîrên xwe neke û mafê hizrî û dîrokî yê kurdan destnîşan bike. Em hemû keniyabûn û em liser wê yêkra û hev nêrîn buyîn ku dastan, hizir û bîrok e bi per û bask in. Ew ji civakekî derbasî civakên din dibin lê her civakek li gor xwe û li gor hiş û bawerî û dîtinên xwe kirasekî lê dikin..

Nîşe:

– Zemkan (zeman / mekan) têgehek fîzîk e, derbirînê ji her 4 pîvana dike dirêjî, firehî, bilindî û pîvana çarem zeman e. Bi taybet ligel teorîya nisbîbûnê a Albert Einstein hat bikar anîn.

– Lêkolînvan Konrad Bryosuer dema tê Zaxo dinvîse ”Me xwe liber giravekê dît, navê wê Azoxîz bû ew birîtî bû jî av û xîz.” Hê jî xelkê bajarê Zaxo ji devera nizîk çemê xabûr re dibêjin Xîza dû avî!

– Delal peyivek kurdî ye nek erebî ye û ji du beşan pêk tê. Dil – al ku tê wateya mirovê nizîk ji dil. Peyîva “al” ji milê Zaxoyan ve tê bikar anîn ji dêvla “li nik, li cem, li ba, li rex, li def û hwd.” Ji kurdî derbasî zimanê erebî bûye û ereban ew di wate ya “delalî kirinê” de bikar anîne.

– Ismaiel Kadare nivîskarek Albanî ye, yêk e ji pêşrewên şêwaza realîzma efsûnî (magical realism) di nivîsandina romanê de.

– Colonel Mark Sykes dema li Kurdistanê digere û lêkolînekê li ser êl
û eşîrên kurdan çêdike dibêje ”gelek ji wan eger ne wenda jî bin lê xwedî hizrên pir balkêş û felsefî ne, min ji cotkarekê ne xwenda ji eşîra qureyşiyan pirsî tu xwedê diperstî? Ewî bersiva min da “Na. Ma çawa beş dikare
giştî bipereste, em û xwedê yeki in.” Yêkbûna hebûn ê (wahadat al wijud) bawerîya herî kevnar û bi nirxe bû li cem kurdan berî hatina ulên din.

– Totem bawerîyeke pêk hatîye ji hinek hizir, hêma û rituelan ku bingeha wê liser têkilîya di navbera grupek mirovan û hebûnek zindî an jî xwezayî weke ajelan, daran û diyaredeyek sirûştî û gerdûnî. Li kurdistanê hatîye jiyan kirin û hê jî hinek kevneşopî û rituelên ku kurd bi navê kultur berdewamîyê pê didin, bingehên wan yên totemî hene.

Pira Delal û Pira Çemê Oyanê…

The Hall Kurdî 29 Derket

Ji Edîtor 29

Ji Edîtor 28

The Hall Kurdî 28 Derket

Pira Delal û Pira Çemê Oyanê…

Related

Nivîsên Têkildar

The Hall Kurdî 29 Derket

Ji Edîtor 29

Ji Edîtor 28

The Hall Kurdî 28 Derket

Discover more from The Hall Kurdî