Peyker yek ji hunerên herî kevnar yên li cîhanê ne, lê nayê zanîn ka ev huner ji kîjan demê ve dest pê kiriye. Em di vedîtinên arkeolojîk de, di dema şikeftan de rastî şopên hunera peykeran tên.
Yek ji yekem nimûneyên hunera peykeran, Venus of Willendorf ji ber ku li gundekî Avûstûryayê tê dîtin navê wî gundî digire ser xwe. Ev ji peykerên herî kevnare ye ku maye heta îro. Arkeologê Avûstûrî Josef Szombathly piştî lêkolîneke di sala 1908a de li gundê Willendorf ya Avûstûryaye diyar kir ku ev peyker hatiye dîtin di navbera 10 – 25 hezar sal berê de hatiye çêkirin, peyker bi mezinahiya xwe 11 cm ye. Peyker îro li Muzeya Dîroka Xwezayî ya Viyanayê tê peşandan. Ew peyker ji kevirê golikî(kirêç) hatîye çêkirin û ev kevir li erdnîgariya ku peyker lê hatiye dîtin, nayê peydekirin.
Lêkolînên dîrokî Dibêjin: Sedema sereke ku peyker aniye cîhanê, faktora baweriyê ye. Peykerên ewil ên di dîrokê de tiştên mîna pûtên ji bo îbadetê hatine çêkirin in. Ji ber ku herî yekem ji dar hatine çêkirin di xwezayê de rizîya ne û têk çûne.
Em dikarin bi sê çandên mezin ên peykersaziyê ku hunera peykeran çêdikin û forma wê ya îroyîn didomînin wisa binav bikin; Peykerên Misrê, Peykerên Grek(Yûnan) û Peykerên Romayê.
Hunera Peykeran Li Misrê
Dîroka peykerên Misrê yek ji dîroka herî kûr a peykerê ye. Peykerê Sphinx, yek ji mezintirîn peykerên cîhanê ye, bi hezaran sal berê li Misrê hate çêkirin
Hunera Peykerên Grek(Yûnan)
Hunera peykerê Grek li ser sê beşan tê dabeş kirin: Serdema kevnar, serdema klasîk û serdema Helenîstîk.
- Di Serdema Kevnar de faktora baweriyê bingeha tiştên estetîkî yên sê-alî ango 3d ne ku di demên kevnar de bi bikaranîna kevir û hestî hatine çêkirin. Ev peyker bi piranî xweda û xwedawendên Grek in.
- Di Serdema klasîk de tê dîtin ku peykerên xweda û xwedawenda zêde bûne. Peykerê herî navdar ê vê serdemê peykerê Athena ye ku ji diranê fîlan hatiye çêkirin.
- Di Serdema Helenîstîk de, gelek huner bi xêzên tûj dest bi teşekirinê dikin û hunera herî navdar ya vê serdemê peykersazi ye. Di Serdema Helenîstîk de, gelek peyker di vê heyamê de serwer û lehengên şer temsîl dikin û bi tarzeke realîstîk hatine çêkirin. Di nav xebatên navdar ên vê serdemê de navên wekî Venus de Milo, Menelaos û Patroklos hene…
Li Romayê Hunera Peykerê
Romayiyan di hunera peykerê de peykerê Grek teqlîd kirin. Her çend di warê hunerî de têgihiştinek wan a orjînal tunebû jî, di vî warî de wan gelek cûrbecûr berhem dan. Obodisk Theodosius li Stenbolê yek ji van karan e û ji serdema Bîzansê ye.
Di şaristaniyên Kurdistanê de peyker
Îro, rojhilatê Sûriye, başûrê rojhilatê Anatolyayê(Tirkiye) û Bakûrê Iraqê navendek e ev der wek navenda gelên Îranî tê hesibandin. Kurdistan di Grekiya Kevnar de tê wateya “cîhê navbera du çeman”μέσος (“di navbera”) û πόταμος (“çem”). Du çemên ku mebest jê tê kirin çemên Firat û Dîcleyê ne, ji ber ku herêm di navbera van her du çeman de ye jê re Kurdistan hatiye gotin.
Ji ber avhewaya Kurditanê ku di bin asîmanek geş û bê ewr de ye, asîman li vî welatî bûye çavkaniya her cûreyê ramanan. Her çend ji gelek aliyan ve welatek paşvemayî be jî, di zanîna esmanî, bîrkarî û olê de ew gihiştiye asteke bilind.
Ev sedem e ku mîmariya Kurdistanê li ser bingeha mîmariya perestgehan ava bûye. Aluviyûmên ku ji hêla çemên Dîcle û Feratê ve dihatin hilberandin mîna pelên axê bûn û ji bo afirandina berhemên hunerî ne guncav bûn. Wekî hunera Misrê di hunera Kurdistanê de qutbûnek çêbû. Li gorî arkeologan, ev bi xwe çêbû, di encama lehiyek mezin a li herêmê de derket holê. Şaristaniya kevn ji ber lehiyê wêran bû û di encama koçberiyan de Huner û şaristaniyên nû derketin holê.
Sumerî, Akadî, Babîlî, Elamî, Ur-Urukî, Lagaşî û Nînewanî yên ku di salên 30-40î berî zayînê de dijiyan li vir bajarên mezin ava kirin. Ji ber ku wan kerpîç wekî materyal bikar anine, dema ku ew di navbera vî bajarê mezin de bûye kelemek heriyê, peyker û rolyefên ji kevir hene.
Ji ber ku li Kurdistanê kevir hindiktir e, tiştên ku di goran de hatin dîtin bi piranî ji Zêr û Zîv hatine çêkirin. Bi xebatên ku wan li ser metal wekî rolêfe çêkirine, reqemên nezîk û zûtir ên di nêzî wêneyên Misirî de, nezîk û bilez formên geometrîk li dar xistin e.
Mirovên ku li Kurdistanê yekem karên hunerî fêhm kirin Sumeriyên ku ji Asyaya Navîn hatin û li Kurdistanê bi cî bûn. Ji ber ku kevir kêm bû, Sumeriyan neçar ma ku avahiyên xwe ji kerpîçên axê yên ku teşeyên rêkûpêk digirin bi hişkkirina wan li ber tavê di qaliban de çêbikin. Pirîketên hişk ên ku di tendûrê de hatin şewitandin zêde nehatin bikar anîn. Bajarên Sumeriyan bi dîwaran hatibûn dorpêç kirin û ji bo xwedayan perestgeh, qesr û xaniyên padîşahan hatibûn çêkirin.
Forma perestgehê ya herî girîng perestgehên bircê ne, ku ji kerpîç ên li ser hev hatine danîn, ku ji wan re ZIGGUART tê gotin. Van terasan bi nêrdewanan an rampan ve girêdayî ye. Perestgeh û qesra qraliyetê ya ku pêşiya mîladê 3 hezaran ne, ku li dijî herikîna çem hatî avakirin, ji gelek ode û korîdorên ku li hewşên bilind ên hewşên çargoşeyî dorpêçandî ne, pêk tê.
Sumerî, Akadî, Farisî, Babîlanî, Aramî û Suryanî, wek Babîlî ji xeynî vana, gelek gel û qebîleyên din li Kurdistanê şîn bûn. Hebûna Hîtît, Med û Farisan li Mezopotamyaya Jor zêdetir e. Şaristaniya Ûrartû di kevnariyê de li bakurê rojhilatê Kurdistana Jorîn pêş ket.
Peykerên Sumerîyan
Samarra, Halaf û Hasuna dikarin ji mînaka wargehên navdar ên serdema ji destpêka geşedana çandinî û jiyana gund bigire heya derketina nivîsandinê bêne dayîn. Ew dikare wekî serdema Uruk were binav kirin (pêşya mîlade 4000 pêşiya mîladê 3100 ). Di vê serdemê de, bajarên li başûr gelek pêşve çûn. Ur-Nanşe ku li Lagaş bû desthilatdar, bi avahiyên ku çêkir ve hat rojevê. Urukagina jî bi saya reformên xweyên yekem ên nivîskî hat nas kirin. Vê paşê, perestgeha Enlil, xwedayê sereke yê Sumeriyan, li Nippur bû, ji ber vê yekê Nippur wekî paytexta olî ya Sumeriyan hate hesibandin. Pêşiya mîladê Dema ku Sumeriyan di salên 2400-2350î de kêm bûn, Akad zêde bûn.
Bi peykeran re celebê hevbeş, rûyên qelew, çavên mezin, berçavên stûr û devek bi zexm girtî ye. Serê jinekê li ber çavan mînakek xwerû ye. Piraniya peykerên ku îro derketine holê ji metalên wekî Zêr û Zîv hatine çêkirin. Wekî din, tê dîtin ku hunermendên, karê xwe kirine zerikê dara-mîrkutê li asfaltê bi qîr nexş kirine bi piranî, lê bejnên peykeran tazî ne. Cilên celeb-pêlav ji pêçek hûrik û stûr hatine çêkirin. Helwesta laşan pêş e. Ser rast in, destên xwe ber singê ve girêdidin û çav bi taybetî mezin in. Ji ber ku ew li ser her beşê bi rengekî cuda disekinin, nerazîbûn hem di peykerê de û hem jî li ser rolyefan tê dîtin. Ser û hêmanên wê (çav, poz, por, rih û hwd.) girîngtir hatin hesibandin, û ling jî kêm hatin nirxandin. Bi şêwazek zindî ne, lê di rewşek qeşagirtî de ne û nêzîkê formek geometrîk in.
Peykerên Sumer – Lagash
Piştî navberek diyar, Sumeriyan di dema Qral Gudea de pêşiya mîladê (206 Berî Zayînê) dîsa desthilatdar bûn. Di vê serdemê de di tevgerên hunerê de vejînek heye. Karûbarên gelemperî li paytexta Lagaş zûtir bûn û gelek serageh û perestgeh hatin avakirin. Berhemên herî girîng ên hatine vedîtin peyker in. Vana bi baldarî ji kevirên pir hişk hatine çêkirin. Di derbarê Peykera Sumer de agahdariya çêtir didin. Dema ku mohrên li ser Berheman di axê de nerm têne xebitandin bêdawî dikare were stendin di nexş û Nimûşên berheman de.
Peykerên Babîl û Asûr
Dîwarên şer, nêçîr, ol an jîyana qesrê li ser dîwarên ku wan bi kevirên kevir ên keviran an alabastera stûr çêdikirin hildikişandin. Di piraniya van wêneyên arîkariyê de, padîşah rih û porê porrûyî heye. Mirovên din ên dora wî dişibin hev. Dîmenên nêçîrê pir bi zelalî têne xêz kirin. Peykerên şêr an tîrên serê mirovan deriyên perestgeh û serayên Aşûriyan diparastin. Hunera Suryanî derbirîna leşkerî wekî bingeh qebûl kiriye. Motîfên lehengên tîpa leheng girîng bûne. Padîşah di celebê nêr de hêzdar û hêzdar têne nîşandan. Bedena werzişvanek masûlkeyên wan yên werimandî hene. Dîsa, çavên mezin, çavên stûr, pozek xurt û rihek dirêj mijarên derbirînê ne. Çekên ku ew hildigirin ji tîr û tîrê şûr dirêj pêk tên. Peykersazên Suryanî ji bo Xweda û padîşahan li ser mezinahiya xwezayî peykerên bîrdariyê çêkirin. Girîngî li ser anatomiya laş û rêjeya di navbera deverên cihêreng ên laş de hatiye danîn. Hêz û enerjiyek berhevkirî hem di xebatên plastîk ên belaş de û hem jî di alîkariyan de tê fêhm kirin. Di hunera plastîk a Suryanî de, padîşah bi dua an bi cejnên şer, êrîş, dorpêç, nêçîra heywanên kovî, serfirazî tê nîşandan. Styleêwaza embarên kevirî yên ku dîwarên qesrê dixemilînin realîst in. Dîmenên şer an nêçîrê bi tevahî di zemînek rastîn de têne xuya kirin. Di navenda besteyan de padîşah di mezinahiyek ji yên din mezintir e. Çiqas mirov û heywan ji padîşah bêne derxistin, ew hindiktir in. Ev nîşan dide ku ew bi pirsgirêka perspektîfê re mijûl dibin. Shaves peykerên Suryanîyan di pêşandanên ajalan de herî serketî ne.
